Atoqmanta wallpamantawan willakuy

Huk kutinsi karu llaqtaq qayllan ch'in orqokunapi huk atoqqa yarqaymanta khuyay purishaspa nisqa:

─"Askha p'unchayñan mana mikhunichu, sinchitamá yarqaywashan, wiksaypas rimarishanraqmá, manan yarqaymanta wañuymanchu, hinachá risaq riki llaqtata, nispa. Chayta yuyaykuspas atoqqa purimusqa llaqtaman.

Wasi-wasimanña qayllaykamuspa hisnas atoqqa rikusqa askha wallpakunata wirakunallataña llakhi mikhushaqta.

Chayllamansi atoqqa imaynatachus wallpata hap'iyta yuyaykushanankama para parayta qallarimusqa, chaysi lliw runakunapas mach'akuq wasinkuman haykuyta qallarisqanku, wallpakunapas usqhaysi wasinkuman ripuyta qallarisqanku.

Chayta rikuspas atoqqa nisqa:

─"Mana yarqaymanta wañuymanchu, nispa. Usqhayta phawayuspas hap'irusqa huk wallpata.

Chaytas huk runa rikuruspa wallpayuq runaman willaramusqa:

─ "Wallapaykitan atoq hap'irun kunachallan, nispa.

Chaysi iskayninku usqhayta phawaylla atoqpa qhepanta p'itasqanku rumi makintin, k'aspikunantin ima qaparispa.

Hinaspansi atoqqa llakisqa phawaspa yuyayrukusqa k'aspi chakanta chimpayta, chaysi atoqqa k'aspi chakanta chimpashaspa wikch'uyakapusqa mayu ukhuman, parawan k'aspi lluskha kasqanrayku.

Wallpayoq runataqsi chayta rikuspa wallpan orqoq haykusqa mayu ukhuta. Wallpaytaqa sasawanmi uywakuni mikhukapunallaypaqpas orqokanpusaq, nispa.

Ichaqa manas riparasqachu parawan mayu askhayamusqanta, chaysi wallpata orqomushaqtin qonqaylla mayu askha chayamuspa wallpata, runata, atoqtawan ima apapusqa.

Chaysi ñak’ayllaña mayu ukhumanta lloqsimuspa nisqa:- manan mich’a kay allinchu kasqa, hinapas kanmankaran. Chay wallparayku yaqa wañuyniytapas tarikuni, nispa.

Tiempo wakichikuymanta willakuy

Huk karu llaqtapis yachaysapa runa nisqa: Ama kawsayniykichismanta llakipakunkichischu imatachus mikhunaykichismantapas ukyanaykichismantapas, imawanchus p'achakunaykichismantapas. Kawsaymi astawan valen mikhunamantaqa, cuerpopas astawan valen p'achamantaqa. Qhawariychis phalaq animalkunata: manan tarpunkupaschu, cosechankupaschu, taqenkupaschu. Ichaqa kamaqnin Diosmi paykunataqa mikhuchin. ¡Qankunaqa phalaq animalkunamantapas aswan chaniyoqmi kankichis! ¿Mayqenniykichistaq atinman llakikushaspa, sayayninman huk chhikallantawanpas yapaykukuyta? ¿Imanaqtintaq p'achamantapas llakikunkichis?

Qhawariychis campopi t'ikakunaq wiñasqanta. Manan chaykunaqa llank'ankupaschu phuskankupaschu. Ichaqa: Rey Salomonpas qhapaqña kashaspapas manan chay huknin t'ika hinallapas p'achakurqanchu. Chay hinatan Diosqa campopi plantakunata p'achachin, chaykunan huk p'unchay wiñamunku, qhepastin p'unchaytaq ñaq’epuspa ch’akipunku. ¿Chaychu Diosqa qankunatapas mana p'achachisunkichisman? Chay hinaqa, ama llakikuychischu: ¿Imatan mikhusunchis, imatan ukyasunchis, imawantaq p'achakusunchispas?, nispa

Nillarqantaqmi: Kanmi tiempo kay pachapi imachus ruway munasqanchista ruwananchispaqqa. ¿Ima allintataq runaqa afanakuspa llank'asqanmanta tarinqa? Diospas lliwtan tiemponpi sumaq tupaqta ruwarqan. Intita p’unchaylla k’anchananpaq, killatataq tutapi k’anchananpaq. Chay hinaqa qankupas Diosmanta yachaqaychis, tiemponpi imatapas ruwayta, nispa.

Iskay wawqekunamanta willakuy

Huk karu llaqtapis iskay wawqekuna tiyasqa. Paykunas munay wasiyoq hatun chakrakunayoq ima kasqaku. Yaqa tawa chunka wata hinaña sumaqta kawsashaspankus, mana hayk’aqpas huchatarisqankuchu. Ichaqa, huk p’unchaysi, yanqa mana imallamanta pheñachinakuspanku sinchitapuni kaninayukusqanku. Chay p’unchaymanta pachas mana rimanayakusqankuchu.

Huk tutamantansi kuraq-kaq wawqeq wasinta runa wahakamusqa. Punkuta kichaqtinsi huk carpintero herramientakunantin kashasqa: Weraqocháy, llank’anatan maskhashani, ichapas granjaykipi imallapas allichanapaq kashanman, yanapaykiman chaykunata ruwaspa, nispas carpintero runa nisqa.

Ari! Kashanmi qanpaq llank’ana. Qhawariy haqay kinrayta, chaypin wasimasiy tiyan. Chay wasimasiyqa sullk’a-kaq wawqeymi. Kay kinrayqa sumaq pampan karqan. Kunantaq chay pampaq chaypinta unu haykupushan. Kaytachu ruwawanman? Kunanyá ñoqa aswan allinta ruwarusaq. Haqay wasin qayllanpin iskay metrota hina huk perqata maderamanta ruwanki, mañan hayk’aqpas wasimasiyta rikuyta munaniñachu, nispa.

Carpintero runataq nisqa: Ari! Entiendishaniñan imachus pasashasqanta, nispa.

Chay llank’anata carpintero runaman saqespas kuraqkaq wawqeqa llaqtata rantikuq risqa. Tardeyaykuyttañas kuraq wawqeqa kutimusqa, chay horaspaqtasi carpintero runapas tukurusqa llank’ayta. Hinas wasiyuq runaqa carpinteroq ruwasqanta qhawaspa musphasqaraq. Manas iskay metro maderamanta perqapas kasqachu, aswanpas iskaynin wawqekunaq wasinta hukllachaq   ancha munay maderamanta chakas ruwasqa kashasqa. Chayta kuraqkaq wawqe qhawashaqtinsi wasimansin sullk’a-kaq wawqen hamuspa nisqa:  Qanqa wawqey ancha allin runan kanki, qhawariy ancha munay chakatan ruwarachinki waqmanta wasinchis hukllachasqa kananpaq, ñoqaña mana allinkunata nishaytiypas, nispas iskaynin wawqekuna allipunakapusqanku.

Iskay soldadokunamanta willakuy

Rey Saulpa tiemponpin iskay soldadokuna karqanku. Hukninmi karqan Goliat sutiy, payqa Filistea ruñan karqan. Huknin kaqtaqmi karqan David, paytaq karqan Israelmanta. Goliatqa wayna kasqanmanta pachas soldadopuni kasqa. Payqa yaqa kinsa metro sayayniyoqsi kasqa. Chaysi sapa maqanakuq rispaqa broncemanta cascowan umanman churakuq. cuerponpaqpas broncemanta unkuwan hinas allin p'achakuq. Hatunkaray lanzayoq, hatun escudoyoq, allin husut’asqa ima. Davidqa erqe chikocha karqan, paymi wayqenkunamantapas sullk’a kaspa, sapa p’unchay ovejata michiq. Sapa oveja michiq rispataqmi payqa apakuq k’aspimanta tawnachata, wayaqachatawan, warak’atawan ima.

Goliatqa sapa p’unchaysi maqanakuypaq wakichiqkuq, hatun kasqanraykutaqsi lliw runallata payqa pischaq. Davidsi ichaqa sapa p’unchay oveja michisqanpi sonqontapas yuyaynintapas wakichikuq Diospa munayninman hina kawsananpaq. Chaysi Diosqa, leonkunamanta, osokunamanta ima qespichiq. Hinas Davidqa Diospa yanapayninwan ovejanta qechuy munaqkunata warak’anwan sipiqpacha.

Huk punchaysi Israel runakuna, Filistea runakunawan maqanakunankupaq huñukusqanku. Chaymansi Filistea runakunaqa hamusqa allin p’achasqa Goliat soldoduntin. Golita runatasi nisqa: Qhari kasqapa hamuychis maqanakusunchis, nispa. Israel runakunataqsi machasqa kashasqaku. Chayta uyarispas Davidqa nisqa: Ama manchakuychis haqay runataqa, ñoqa risaq paywan maqanakuq, Diosqa qespichiwanqan haqay runamantapas, imay leonkunamantapas, osokunamantapas qespichiwaran hinata, nispas. Tawnachanta aparikuspas, phisqa llusk'a rumichakunata mayumanta hoqariykuspas, michiq rispa apakunan wayaqachanman churaykusqa. Hinaspas warak'anta aparikuspa, Filistea runaman qayllaykusqa. Davidqa mat’inpipunis Goliatta warak’arapusqa sipirapusqa, kunparukuqtintaqsi espadawan umanta qhorurusqa. Ahinapis Davidqa Diospa munayninman hina soldado kasqa, awqanta llallisqa.

Qhapaqmanta Lazaromantawan willakuy

Huk qhapaq runan ancha chaniyoq p'achallawan p'achakuq karqan, sapa p'unchaytaq sumaq mikhunawan q'ochukuspa mana Diosmanta yuyarikuqpaschu. Kallarqantaqmi Lázaro sutiyoq wakcha runa, aycha cuerponpi onqoyniyoq. Paymi qhapaqpa wasin punkupi wikch'usqa kashaq. Qhapaqpa mesanmanta ususqankunawan saksaykuyta munaspa. Chay hina kashaspanmi wakchaqa wañukapurqan, hinan Abrahampa kasqanman chayarqan. Hinallataq qhapaqpas wañukapurqan, hinan p'ampapurqanku.

Ukhu-pachapitaq qhapaqqa manchay ñak'ariypi kashaspa, karumanta qhawarispa Abrahamtawan Lazarotawan rikurqan. Hinaspan waqyakurqan: –Taytáy Abraham, khuyapayawaspayki Lazarota kachamuway, dedo puntallanpipas unuta apamuwaspa qalluyta thasnuykunanpaq, kay rawraypin ñak'arishani, nispa.

Abrahamtaq nirqan: –Churíy, yuyariy allinkunallapi kawsasqaykita, Lazarotaq mana allinkunapi, kunanqa paymi kaypi sonqochasqa kashan, qantaq manchayta ñak'arishanki. Ñoqaykutawan qankunatawanqa huk sinchi hatun ukhu wayq'on t'aqashawanchis, kaymanta qankunaman chimpayqa mana atinkuchu, manallataq chaymanta kayman chimpamuytapas atinkuchu, nispa.

Hinan nirqan: –Chhaynaqa, valekuykin Lazarota taytaypa wasinman kachanaykipaq. Phisqa wawqeyoqmi kani, paykunaman willamuchun, ama paykunapas kay manchay ñak'ariy pachaman hamunankupaq, nispa. Abrahamtaq nirqan: –Moisespa qelqankunata profetakunata ima kasukuchunku, nispa.

Qhapataq nirqan: –Taytáy Abraham, pipas wañusqamanta kawsarispa paykunaman riqtinmi ichaqa, Diosman kutirikunqaku, nispa. Abrahamtaq payta nirqan: –Manachus Moisespa, profetakunaq qelqasqankunatapas kasunqaku chayqa, kawsarimuspa riqtipas manan kasukunqakuchu, nispa.

Mariamanta Mariamantawan willakuy

Haqay tiempo Jerusalen llaqtapi Señorninchis Jesus purishaspanmi chayarqan huk wasiman. Chaypin Maria sutiyoq warmi Jesusta chaskirqan. Martaqa ancha kusisqallañan Señor Jesus wasinman risqanrayku, allin mkhuna wayk’uyta yuyaykurqan Jesuspaq, hinallataq paywan kuska hamuqkunapaqpas. Diospa wawnataqa allintan atiendina, nispa. Chay yuyaywaymi Martaqa imaymanata ruwaspa qonqarapuran visitamuqninwan rimayllatapas.

Makinraqmi pisisharqan Martaqa mikhuna servisqanpi, ukyana haywasqanpi. Chaymi Martaqa Señor Jesusman Asuykuspa nirqan:
Chaymi ñañan Mariata Jesuspa ñawpaqenpi tiyaykuspa rimasqanta uyarisqanta rikuspa nirqan: –Señorníy, ¿manachu imapas qokusunki ñañay mana imatapas ruwaysiwaqtin?

Niykapuway yanapawananpaq, nispa.
Jesustaq nirqan: –Marta, Marta, afanasqan kashanki, imaymanawan musphasqa. Llapan ruwanamanta aswan allinqa hukllan, chay allinkaqtan Mariaqa akllakun, chaytaqa manan pipas paymanta qechunqachu, nispa.

Mana tiempoyoq runakunamanta willakuy

Huk p’unchaysi Jesus hanaq pachamanta uraykamusqa. Hina qhatuq runaman qayllaykuspa nisqa: anchatapunin munakuyki wawallay, kawsayniykipi yanapaykuyta munani, nispa. Chay runataqsi phiñasqalla nisqa: Manan tiempoy kanchu, qhatukusqaykunataraqmi vendenay kashan, nispa.

Chaymantas risqa universidadta, waynakunaqa yanapanata munanqakupunin, nispa. Ichaqa, waynakunas asikuspa nisqaku: Ñoqaykuq yuyayniykuqa mnan chaykunapiraqchu kashan, yaqapaschá machuchakunaña  kaqtiyku tiempoyku kanman qanwan parlanaykupaq, nispa.

Chaymantas risqa papa hallamaq runakunaq qayllanta. Paykunapas nisqakus: manan tiempoyku kanchu, usqhaymi chakra ruwanata tukunayku kashan, chkarapi llank’aymi vencewashanku, nispa. Chayta niqtinkus ripuspa huk wasiman chayasqa, warmikunaqa uyariwanqakupunin, nispa. Warmikunataqsi nisqaku: manan tiempoyku kanchu, mikhunan wayk’unayku, p’achan taqsanayku, wasiykun pichanayku,  wawaykuntan cuidanayku, wakaykuta ovejaykuta ima michinayku kashan, nispa.

Manaraq hanaq pachaman kutipushaspataq, askha erqekunata rikuspa qayllakusqa, chaysi erqekunaqa Jesusta uyarisqaku willakuyninkunata. Jesustaqsi munaykuspa marq’ariykuspa sapanka erqekunata saminchaykusqa. Chaymantataqsi Señorninchis Jesusqa hanaq pachaman ancha llakisqallaña kutipusqa, runakunaq kawsayninkupi paypaq mana tiempota churasqankunamanta.

Iskay viajaq runakunamanta willakuy

Huk karu llaqtatas iskay runakuna kuska viajasqaku, hukninsi kasqa wist’u huktaqsi ñawsa. Chaysi viajasqankupi huk hatun mayu pataman chayasqaku, lliwllas chaynintapuni pasananku kasqa llaqtaman chayanankupaqqa. Ichaqa manas chaka kasqachu chinpanapaq. Chay sasachakuyta rikuspas wist´u runaqa viajaqmasinta nisqa:

Kaypi kashasqa huk hatun mayu, ñoqaqa manachus hina kay mayuta pasayta atiruymanchu, chakiyqa manan aguantarunmanchu, nispa.

Ñawsa runataqsi nisqa: ñoqaqa chinpayta atiruymanmi, ñawillaychus rikunman chayqa. Manataq rikuyta atinichus chayqa, wikchúykuymanpas hinas wañukushayman. Imatataq ruwasunchisri?, nispa. Chayllamansi wist´u runaqa nisqa: ñoqa allintapuni yuyayrukuni, qan ñoqata q´epiwanki ahinapi chakiyki chakinchis kanqa ñawiytaq ñawinchis kanqa, hinaspa iskayninchis yanapanakuspanchis chinpasunchis kay mayuta, nispa.

Chayman hinas wistu runa ñawsa runaq wasanman wichaspa allinta acomodakuspa, hinas iskyaninku chinpasqaku chay hatun mayuta allin tiempopiraq.

La estructura de una historia

Examina el cuadro abajo. ¿Qué aprende de la estructura de una historia?

Los 5 elementos de una historia

El marco (la situación inicial)

Inicio del conflicto (un problema, un conflicto o una necesidad que interrumpe la situación inicial.)

Aumento de la tensión (el problema, el conflicto o la necesidad se complica o crece)

Clímax (momento de máxima tensión de la historia, cuando llega el problema, el conflicto o la necesidad llega al punto de saber cómo se va a solucionar)

 Disminución de la tensión (cómo se resuelve el problema, el conflicto o la necesidad. A veces el final es gozoso, a veces triste.) 

 

Al identificar el problema inicial, el clímax y cómo se resuelve el problema, se puede entender mejor el propósito de una historia.

 

En la siguiente historia identifique los 5 elementos de la historia. 

ATOQMANTA WALLPAMANTAWAN

Huk kutinsi karu llaqtaq qayllan ch'in orqokunapi huk atoqqa yarqaymanta khuyay purishaspa nisqa:

─"Askha p'unchayñan mana mikhunichu, sinchitamá yarqaywashan, wiksaypas rimarishanraqmá, manan yarqaymanta wañuymanchu, hinachá risaq riki llaqtata, nispa. Chayta yuyaykuspas atoqqa purimusqa llaqtaman.

Wasi-wasimanña qayllaykamuspa hisnas atoqqa rikusqa askha wallpakunata wirakunallataña llakhi mikhushaqta.

Chayllamansi atoqqa imaynatachus wallpata hap'iyta yuyaykushanankama para parayta qallarimusqa, chaysi lliw runakunapas mach'akuq wasinkuman haykuyta qallarisqanku, wallpakunapas usqhaysi wasinkuman ripuyta qallarisqanku.

Chayta rikuspas atoqqa nisqa:

─"Mana yarqaymanta wañuymanchu, nispa. Usqhayta phawayuspas hap'irusqa huk wallpata.

Chaytas huk runa rikuruspa wallpayuq runaman willaramusqa:

─ "Wallapaykitan atoq hap'irun kunachallan, nispa.

Chaysi iskayninku usqhayta  phawaylla atoqpa qhepanta p'itasqanku rumi makintin, k'aspikunantin ima qaparispa.

Hinaspansi atoqqa llakisqa phawaspa yuyayrukusqa k'aspi chakanta chimpayta, chaysi atoqqa k'aspi chakanta chimpashaspa wikch'uyakapusqa mayu ukhuman, parawan k'aspi lluskha kasqanrayku.

Wallpayoq runataqsi chayta rikuspa wallpan orqoq haykusqa mayu ukhuta. Wallpaytaqa sasawanmi uywakuni mikhukapunallaypaqpas orqokanpusaq, nispa.

Ichaqa manas riparasqachu parawan mayu askhayamusqanta, chaysi wallpata orqomushaqtin qonqaylla mayu askha chayamuspa wallpata, runata, atoqtawan ima apapusqa.

Chaysi ñak’ayllaña mayu ukhumanta lloqsimuspa nisqa:- manan mich’a kay allinchu kasqa, hinapas kanmankaran. Chay wallparayku yaqa wañuyniytapas tarikuni, nispa.